Trong nhiều năm trở lại đây, vấn đề ca từ trong một số ca khúc đương đại Việt Nam đã
làm cho khán thính giả yêu âm nhạc quan tâm khá nhiều.
Trong bài nầy, người viết không có ý kiến gì về kỹ thuật hòa âm, giai điệu, tiết tấu, mà
chỉ đơn thuần đề cập đến ca từ trong một số ca khúc Việt Nam đang được thịnh hành.
Như chúng ta đã biết, ca khúc trong âm nhạc là một bộ môn văn nghệ có sức lôi cuốn
mãnh liệt đối với con người. Ca khúc nói lên cái hay, cái đẹp của con người và thiên nhiên
trong vũ trụ bao la rộng lớn. Bằng hình thức cụ thể hay trừu tượng, ca khúc có thể miêu tả
(musique descriptive) hay mô phỏng (musique imitative) một cách sinh động và hùng hồn
những sinh hoạt đời thường xảy ra hàng ngày trong cộng đồng xã hội. Ngoài ra, ca khúc còn
có thể nói lên những ý niệm, những tư tưởng sâu xa, uyên bác - cho con người những mỹ
cảm (emotion esthétique), là thứ khoái cảm đặc biệt của con người ở trên muôn vật: một
chiếc lá vàng rơi rụng cuối Thu, một ánh sao băng trong bầu trời đêm u tịch, tia ráng chiều
rọi xuống đàn mục đồng đang nằm vắt vẻo trên lưng trâu suốt nẻo đường về; bước chân
khập khiễng của bà mẹ già đang lần tìm mộ con trong nghĩa trang để thắp nén nhang thương
nhớ - tiếng suối reo, tiếng chim hót, tiếng ve râm ran giữa buổi trưa hè … Tất cả những âm
thanh và hình ảnh ấy là những giao ngộ hữu hình hay vô hình của con người với con người
và của con người với thiên nhiên, sự vật - nó thật sự không thể thiếu trong chúng ta. Chẳng
phải một “ Mùa Thu Không Trở Lại” của ns Phạm Trọng Cầu được ra đời đó sao? Như
thế, ta thấy ca khúc đóng một vai trò rất quan trọng trong đời sống tinh thần của con người.
Vậy người viết ca khúc nên nghĩ gì, làm gì?
Trước khi nói đến vai trò và sứ mệnh của người viết ca khúc, tưởng cũng nên định nghĩa
và phân tích sơ qua về danh từ ca khúc. Định nghĩa một cách nôm na, dựa trên hai chữ ca
khúc (pièce chantée), ta thấy rõ danh từ nầy được chia làm hai phần: lời ca và khúc nhạc.
Cũng dựa theo định nghĩa và phân tích trên, ta thấy giá trị một ca khúc cũng chia làm hai
phần: một nửa cho giai điệu tiết tấu và một nửa cho ca từ. Vậy để có một ca khúc có giá trị
đích thực thì người viết ca khúc phải hoàn thành tác phẩm của mình có đủ cả hai phẩm chất
nêu trên. Tuy thế, nếu nghĩ cho thật sâu, sát thì ảnh hưởng của ca từ đến tinh thần và tư
tưởng người nghe nhiều hơn giai điệu. Một ca khúc có phần hòa âm nghèo nàn, giai điệu
tiết tấu gập ghềnh trắc trở, khi được tấu lên, cùng lắm làm cho người nghe nhàm chán, và tất
nhiên, sau đó họ sẽ quên ngay. Trái lại, phần ca từ dù không hay, nhưng lời ca có phần
tượng hình, không trong sáng, thì không nhiều cũng ít có ảnh hưởng đến người nghe, nhất là
giới trẻ. Trong thực tế cuộc sống, ta thấy cái xấu, cái dở bao giờ cũng ảnh hưởng đến tuổi
trẻ mạnh hơn cái tốt, cái hay. Vậy văn nghệ sĩ nói chung và người viết ca khúc nói riêng
phải làm gì để giúp họ vượt qua lằn ranh giữa xấu và tốt nầy, để họ chọn được hướng sống
đúng? Theo thiển ý của tôi, người văn nghệ sĩ phải có hướng đi đúng trước đã.
Trong lãnh vực văn hóa nghệ thuật, người viết ca khúc đóng một vai trò rất quan trọng
trong việc xây dựng đất nước. Vì lẽ ấy, ta không nên áp dụng triệt để quá khẩu hiệu “nghệ
thuật vị nghệ thuật” mà quên đi nghĩa vụ thiêng liêng của chúng ta. Đành rằng sáng tác ca
khúc là một việc làm cá nhân của người nhạc sĩ, nhưng người viết ca khúc chân chính cũng
không nên độc lập với đời, ngồi trong tháp ngà mà sáng tác; nên thực tiễn cuộc sống để viết
lên những ca khúc hay cho đời đơm hoa kết trái. Hãy gần gũi với khẩu hiệu “nghệ thuật vị
nhân sinh” để chia sẻ với người, với đời. Âm nhạc cho con người nghe để phát sinh hứng
thú, để được nhìn xa hiểu rộng, để cảm thông tư tưởng và kết liên. Người viết ca khúc đừng
nên mải mê với rung cảm cá nhân mà quên bẵng đi thực tại xã hội, cộng đồng. Chúng ta
đừng quên rằng cá nhân là một thực tại của xã hội, liên quan mật thiết đến xã hội, chẳng thể
nào tách mình ra ngoài xã hội được. Dù muốn hay không muốn cũng tương quan ảnh hưởng
lẫn nhau. Ca khúc là một tác phẩm văn nghệ và cũng là con đẻ của xã hội, văn nghệ lạc
hướng thì xã hội băng hoại. Văn nghệ sĩ nói chung và nhạc sĩ nói riêng nên lãnh một sứ
mệnh trong công tác giáo dục xã hội, vạch hướng đi trong sáng cho xã hội, xây dựng xã hội,
bởi văn nghệ ảnh hưởng rất sâu xa đến xã hội. Một nhạc sĩ sáng tác nên cần có sự cọ xát
thực tiễn, có thế mới xúc động tâm tình để sáng tác. Sáng tác một ca khúc không chỉ giải
bày tâm tư cho riêng mình mà còn có nhiệm vụ giải bày tâm tư của người khác trong cộng
đồng xã hội nữa. Ca khúc chính là gạch nối gắn liền giữa nhạc sĩ với đời, vì nhạc sĩ chẳng
những là kỹ sư âm thanh mà còn là kỹ sư tâm hồn của mình và của cả đại chúng. Người
nhạc sỹ dùng kỹ thuật âm thanh cùng ý nghĩa lời ca để giúp đời nhìn rõ đường lối chân
chính trong cuộc sống. Một ca khúc hay là một ca khúc kết tinh được tình ý sâu sắc, chẳng
những nói lên được vẻ đẹp cá nhân mà còn cho người thưởng thức thấy được cái thật, cái
đẹp của xã hội nữa. Nghệ thuật thơ văn hay âm nhạc bao giờ cũng nói lên được cái thật, cái
đẹp (thật ngoài vũ trụ, thật trong khoa học khách quan, và nhất là trong tâm lý) hợp với đạo
lý, mong làm đẹp cho tâm tính con người. Cái thật, cái đẹp vào đời nào, thời nào cũng được
tôn vinh cả. Tiếc thay, ý thức được cái đẹp và cái thật lại bị hạn chế trong con người. Từ sự
hạn chế nầy đã đưa đến sự nhận định sai lầm về giá trị cái đẹp, cái thật của một số người
làm văn nghệ khiến họ lai căng, lạc hướng. Thậm chí có ca sĩ đã thành danh vững vàng, tuổi
cũng đã gần lão bà mà còn ăn mặc hở rốn, hở đùi lên sân khấu nhún nhảy, lắc lư trông thật
tội nghiệp. Tiếc quá ! Tiếc quá ! ! ! Xin đừng lẫn lộn cái thật, cái đẹp của một bức tranh
khỏa thân với cái thật của một ca sĩ hở rốn, hở đùi trên sân khấu. Nhãn quan tự nó đã có sự
phân tích, lý luận, đam mê lẫn cám dỗ riêng của nó.
Trở lại vấn đề sáng tác ca khúc, những năm gần đây một số nhạc sĩ trẻ vẫn đam mê “nghệ
thuật vị nghệ thuật” , có khuynh hướng cá nhân trong các đề tài sáng tác. Gặp thời buổi
công nghệ điện tử phát triển, họ ngồi trước màn hình internet để:
“chiều chiều lang thang internet, em thì đi vào một trang web buồn…” hay “triệu thông tin
vẫn nghe lạc loài, cố quên hết căn phòng trống tin anh, chờ e-mail lãng du một mình…”
Còn nhiều….nhiều những ca từ đại loại như thế nầy nằm trong các ca khúc đang được phổ
biến trên thị trường Âm Nhạc ở nước ta.
Chẳng ai phản đối việc ca tụng tình yêu đôi lứa. Tình yêu đôi lứa là một đề tài rất đẹp
trong âm nhạc, nó có sức hút mãnh liệt đến tâm tư tình cảm con người, bởi máu còn chảy
thì trái tim vẫn còn réo gọi. Đẹp và lãng mạn biết bao một “Mùa Thu không trở lại” của ns
Phạm Trọng Cầu một “Hương xưa” của ns Cung Tiến, một “Thu hát cho người” của ns Vũ
Đức Sao Biển, và còn biết bao ca khúc hay nói về tình yêu đôi lứa không thể kể hết được.
Thật ra thì cũng có rất nhiều nhạc sĩ trẻ tài năng, nhưng hình như cũng chưa thoát ra được
vòng quay quá mạnh của nền kinh tế thị trường nên chưa định được cho mình một hướng đi
riêng, có ý nghĩa làm đẹp đời. Tiếc quá ! ! ! Biết bao là đề tài sinh động trong đời sống thực
tiễn và trong thiên nhiên muôn màu muôn vẻ để khai thác: nào là thiên tai bão lũ, giặc đói,
giặc nghèo, trẻ em mồ côi khuyết tật, tệ nạn xã hội….Nghệ thuật chính là địa hạt của rung
cảm trong cảm thông và chia sẻ, nhất là lãnh vực âm nhạc
Tôi còn nhớ một nhà văn Tây phương nào đó đã nói: “Nếu con người không còn biết đau
khổ thì nghệ thuật sẽ hết thức ăn và sẽ chết. Nước mắt của nhân loại chính là thứ sương lộ
mầu nhiệm tưới cho cõi trần thế lầm than nầy mọc lên những bông hoa hương sắc diệu kỳ.
Đó chính là những tác phẩm nghệ thuật”. Vậy tại sao ta cứ ngồi một chỗ, chôn mình trong
các phòng trà ngập tràn bia rượu và khói thuốc, không ra ngoài nhìn trời cao bể rộng, nhìn
cánh đồng lúa chín ngập tràn nước lũ, nhìn những cánh rừng bị chặt phá một cách thảm
thương, nhìn tận mắt các em nhiễm chất độc da cam để cảm thông, chia sẻ? Tình người, tình
đời ở đó, tình yêu đôi lứa cũng phát sinh từ đó. Chẳng phải nhạc phẩm “Tiếng sông Hương”
của ns Phạm Đình Chương được ra đời đó sao, và “Em đâu biết” của ns Thế Hiển , rồi “Về
đâu? Hỡi em yêu” của ns Thanh Hà-Xuân Qùy, và “Đứa trẻ lang thang” của ns Chu Hoàng
Thông v.v…
Người soạn ca khúc đóng một vai trò rất quan trọng trong việc chuyển tải tư tưởng và
cảnh tình đến thính giả mà ca từ là phần cốt lõi. Dù ca khúc được viết với tiết tấu đương đại
cách mấy đi nữa cũng không thể nằm ngoài quy luật nầy. Có thế giá trị đích thực của ca
khúc mới vượt qua không gian và thời gian để sống mãi trong lòng người nghe. Có những
nhạc phẩm ca từ không cao siêu, nhưng lời ca giản dị, mộc mạc dễ hiểu cũng được người
nghe đón nhận một cách hoan hỉ, chân tình. Là món ăn tinh thần không thể thiếu đối với
con người, nhưng không phải người nào cũng đòi hỏi phải được ăn cao lương mỹ vị. Con
người vốn thích nghi với hoàn cảnh, một dĩa rau muống luộc chấm với mắm nêm cũng cho
được một bữa cơm ngon miệng với gia đình nghèo khó. Còn gì mộc mạc và lãng mạng bằng
một “Nắng Chiều” của ns Lê Trọng Nguyễn, một “Tiếng Lòng” của ns Hoàng Trọng, một
“Bài Thơ Hoa Đào” của ns Hoàng Nguyên…. Một ca khúc hay không bắt buộc phải có ca
từ cao xa, siêu thực mà cần có nội dung rõ ràng để người nghe cảm nhận được tình, ý của
tác giả muốn nói gì, gởi gắm gì trong tác phẩm của mình. Món ăn không cần cao lương mỹ
vị, nhưng phải lành, sạch, hợp với khẩu vị thì ăn vào hẳn là ngon miệng, dễ tiêu hóa. Ngược
lại, dù cao lương mỹ vị mà trộn lẫn nhiều thứ chua, cay, mặn, ngọt quá thì ăn vào ắt phải
khó tiêu, mà đã không tiêu hóa được thì sinh ra đầy hơi, thương thực.
Gần đây, không hiểu vô tình hay cố ý mà một số nhạc sĩ trẻ sáng tác ca khúc có khuynh
hướng nặng về phần tiết tấu hơn ca từ. Chẳng hiểu sự việc đáng tiếc nầy xảy ra do chủ quan
hay khách quan (?) Dẫu vì lý do nào đi nữa, cũng mong những ai có tâm huyết hãy xem lại
vấn đề để các tài năng trẻ có hướng đi đúng hơn trong việc soạn ca khúc.
